Qədim kitablarla dillər arasında birbaşa əlaqə ilk baxışda nəzərə çarpmır. Amma kitabın yazıldığı dil tarix səhnəsindən silinəndə kitab da ölmüş sayılır. Müqəddəs kitablar da bu qəbildəndir. Bu gün onların yazıya köçürüldüyü qədim dillərdə danışıb-oxuyan çox azdır. Ancaq müqəddəs kitablar bəşəriyyətin «diri» dillərində «danışdıqlarına» görədir ki, günümüzə gəlib çıxıb.

Həmin kitablara başqa dillərdə danışmağı «öyrədən» tərcüməçilər çox vaxt böyük çətinliklərlə üz-üzə gəliblər. Bu cəhətdən Bibliyanın tərcümə tarixi çox maraqlıdır.

Məlumdur ki, Bibliyada 1100-dən artıq fəsil, 31 000-dən çox ayə var. Belə bir kitabın tərcüməsi böyük məsuliyyət istəyir. Bir sıra tərcüməçilər əsrlər boyu zəhmət haqqı ummadan bu çətin işin öhdəsindən gəlməyə, tapındıqları dinin başqa xalqlar arasında yayılmasına töhfə verməyə çalışıblar.

«Ya Rəbb, kralın gözlərini aç!»

İlk baxışda tərcümə o qədər də çətin məsələ deyil; dil bilib, səriştə qazanmaq kifayətdir. Əlbəttə, bu, formalaşmış yazı sistemi, qrammatikası və morfologiyası olan dillərə aiddir. Xristian missionerləri isə çox zaman Bibliyanı bütün bunlardan məhrum xalqların dillərinə də çevirməyi qarşıya məqsəd qoyurdular. Həmin missiyanı yerinə yetirən tərcüməçilər bəzən ağlagəlməz çətinliklə qarşılaşırdılar.

Eramızın IV əsrində yaşamış Ulfila Bibliyanı o zaman yazısı olmayan qot dilinə çevirmək fikrinə düşür. Niyyətini həyata keçirmək üçün əvvəlcə qot dilinin əlifbasını yaratmalı olur. Beləcə, yunan və latın əlifbası əsasında 27 hərflik qot əlifbası yaradır, ardınca Müqəddəs Kitabın tərcüməsinə girişir. Ulfila bu işi 381-ci ildə başa vurur, Bibliyanın qot dilinə tərcüməsi tarixi fakta çevrilir.

Bibliyanın slavyan dilinə çevrilməsi də əlifba yaradılmasıyla nəticələnir. IX əsrdə yaşamış Kirill (Konstantin) və Mefodi qardaşları yunan dilini yaxşı bilirdilər,  tanınmış alim və dilçi idilər. Qardaşlar Müqəddəs Kitabı slavyan xalqlarına çatdırmaq barədə düşünürdülər, amma bu, o qədər də asan deyildi. Çünki o zaman qədim slavyan dilinin əlifbası və yazısı hələ formalaşmamışdı. Qardaşlar Müqəddəs Kitabı tərcümə eləmək niyyəti ilə indiki Kiril əlifbasını yaratdılar. Beləliklə, qədim slavyanlar həm yazı mədəniyyətinə, həm də Bibliyaya sahib oldular.

Müqəddəs Kitabın ingilis dilinə tərcüməsi isə başqa çətinliklə qarşılaşmışdı. Həm kilsə, həm də dövlət bu niyyətin gerçəkləşməsinə güclü müqavimət göstərirdi. Bununla belə, XVI əsrdə Vilyam Tindal Bibliyanın orijinaldan ingiliscəyə tərcüməsinə başladı. Tindal məşhur Oksford Universitetində təhsil almışdı, yetərincə savadlı adam idi, istəyirdi ki, Müqəddəs Kitab kənd adamının da başa düşəcəyi sadə dildə olsun.

Böyük təzyiqlə üzləşən Tindal İngiltərədən çıxmağa məcbur oldu. Almaniyaya sığınıb, başladığı işı başa çatdırdı, ingilis dilinə çevirdiyi «Əhdi-Cədid» də 1526-cı ildə elə orada çap edildi.

Müqəddəs Kitabın tərcümə nüsxələri İngiltərəyə gətiriləndə hiddətlənmiş saray adamları kitabları camaatın gözləri qarşısında yandırdılar. Bir müddət sonra tərcüməçi özü də ələ keçdi. İqtidar sahibləri onu boğub, cəsədini yandırmaq qərarına gəldilər. Rəvayətə görə, qətldən əvvəl Tindal ucadan belə deyib: «Ya Rəbb, İngiltərə kralının gözlərini aç!»

Bütün təqiblərə, cəza tədbirlərinə baxmayaraq din təəssübkeşləri Müqəddəs Kitabı dünya dillərinə çevirməkdən əl çəkmədilər; tərcüməçilər bundan ötrü müxtəlif yollar arayır, ölümdən belə qorxmurdular.

Tarixi mənbələrə görə, XIX əsrin əvvəllərində Bibliya bütövlükdə və hissələrlə  dünyanın 70-ə yaxın dilinə çevrilmişdi. Bu məqsədlə o zaman Müqəddəs Kitab cəmiyyətləri təsis olunurdu. Bibliya qısa müddətdə bir çox yeni dilə çevrilib yayıldı. Gənc missionerlərin meydana çıxması da həmin illərə təsadüf edir.

Bibliya Afrikada

XIX yüzildə Afrika əlifba və yazı sarıdan dünyanın ən kasıb qitəsi idi. Yüzlərlə dilin əlifbası olmadığından o dillərdə yazı-pozudan söhbət gedə bilməzdi. Avropanın müxtəlif dini mərkəzlərindən göndərilən missionerlər həmin ölkələrə gedir, Bibliyanı təbliğ etmək üçün dərslik və lüğətin köməyi olmadan yerli dilləri öyrənirdilər. Bundan sonra həmin dilin yazı sistemini tərtib etmək məqsədə çevrilir, ardınca əlifbanı yerli əhaliyə öyrətmək mərhələsi başlanırdı.

Şotland Robert Moffat 1821-ci ildə Afrikanın cənubunda yaşayan, tsvana dilində danışan xalqı Müqəddəs Kitabla tanış eləmək missiyasını öz üzərinə götürür. 25 yaşlı gənc əlifbası və yazısı olmayan dili öyrənmək məqsədilə yerli əhalinin arasında yaşayır, onlarla sıx ünsiyyətdə olur, tez-tez ölkənin yaxın-uzaq əyalətlərinə səyahətə çıxır.

Moffat öz missiyasında böyük çətinliklərlə üzləşsə də, geri çəkilmədi, tsvana dilinin əlifbasını və yazı sistemini yaratdı. Daha sonra «Lukanın İncil»inin tərcüməsinə başladı, 1829-cu ildə bu işi uğurla başa vurdu. O, tərcüməni çap etdirməkdən ötrü kəl arabasında 960 kilometr yol gedib okean sahilindəki limana çatdı, gəmiylə Keyptaun şəhərinə yola düşdü. Keyptaunda qubernatorla görüşüb, dövlətin çap dəzgahından istifadə üçün icazə aldı. Üstəlik, səhifələmə və çap prosesini özü yerinə yetirməli oldu, çünki tsvana əlifbasını ondan başqa bilən yox idi.

1830-cu ildə «Lukanın İncili» işıq üzü gördü, amma Moffat bununla öz missiyasını bitmiş hesab etmədi. O, 1857-ci ildə Müqəddəs Kitabın tsvana dilinə tam tərcüməsini başa vurdu.

Robert Moffat «Lukanın İncili» kitabını ilk dəfə alan yerli sakinlərin reaksiyanı sonralar belə təsvir eləyirdi: «Elə adam vardı, kitabı almaq üçün yüzlərlə mil yol gəlmişdi. Bəziləri kitabı alandan sonra üzərində göz yaşı tökürdü. Bir çoxu kitabı möhkəm-möhkəm bağrına basıb minnətdarlıq dolu göz yaşları axıdırdı. Onlara deyirdim ki, göz yaşınızla kitabı korlayacaqsınız».

Məhz belə tərcüməçilər Afrikanın bir çox xalqlarına əlifba və yazıyla tanışlıq imkanı yaratdılar. Hazırda xristianların Müqəddəs Kitabı bütövlüklə və ya qismən Afrika xalqlarının 600-dən çox dilinə çevrilib.

Gündoğana doğru

Afrikada missionerlər Müqəddəs Kitabı əlifbası və yazısı olmayan xalqlar arasında təbliğ eləməyə çalışırdılarsa, onların məsləkdaşları Asiyada tamam başqa maneələrlə rastlaşırdılar. Əksər Asiya xalqının əlifbası da, yazısı da vardı, ancaq bunlar çox mürəkkəb idi. Tərcüməçilər yerli xalqların dillərini və yazı sistemini mükəmməl mənimsəməli, sonra missiyalarını yerinə yetirməli idilər.

XIX əsrin əvvəllərində Vilyam Keri və Coşua Marşman Hindistana yollanıb, bu ölkədə əlifbası və yazısı olan bir çox dilləri öyrəndilər. Sonra çapçı Vilyam Uordun köməyi ilə Bibliyadan bəzi hissələrin tərcüməsini təxminən 40 dildə çap etdirdilər. Vilyam Keri haqqında kitab yazmış tədqiqatçı C.Herbert Keyn qeyd edir: «O, benqal dilinin köhnə, klassik formasını əvəz edən gözəl, səlis danışıq üslubu yaratdı. Beləliklə, benqal dili müasir oxucular üçün daha anlaşıqlı, daha cəlbedici oldu».

ABŞ-da doğulub böyümüş Adonayram Cadson XIX əsrin əvvəllərində Birmaya yollandı, yerli dili mükəmməl mənimsəyəndən sonra 1817-ci ildə Bibliyanı həmin dilə çevirməyə başladı. Cadson bu işi uğurla həyata keçirmək üçün bir Şərq dilini öyrənməyin nə qədər çətin olduğunu dərk eləyirdi. O, işini 18 ilə başa vurdu. Üstəlik, tərcümə üzərində işləyəndə casusluqda günahlandırılaraq təxminən iki il həbsxanada yatmalı oldu.

Britaniyada sinologiyanın əsasını qoymuş Robert Morrison (1872-1934) həm «Ost-Hind» şirkətinin tərcüməçisi, həm də Çində ilk protestant missioner idi. 1807-ci ildə o, Çinə gəldi, Müqəddəs Kitabı ən mürəkkəb yazısı olan dillərdən birinə, Çin dilinə tərcümə etməyə girişdi. O dövrdə Çinin müstəqilliyini qorumaq məqsədilə qəbul edilmiş qanuna görə, əcnəbilərə dil öyrətmiş çinli də, Bibliyanı tərcümə eləyən əcnəbi də ölüm cəzasına məhkum olunmalıydı.

Morrison «Ost-Hind» şirkətində iki il tərcüməçi kimi işlədiyi müddətdə ələ keçmək qorxusu altında gizlicə Müqəddəs Kitabı çevirdi. Yeddi il sonra, 1814-cü ildə artıq yunancadan, beş il sonra isə Vilyam Milnin köməyilə ibranicədən tərcüməni başa çatdırdı.

Bu gün Bibliya Asiyanın 500-dən artıq dillində «danışır».